Grundlógin

Grundlógin er stjórnarskipanin hjá Danmark. Hon lýsir m.a. skipanina av fólkaræðinum, rættindi og skyldur borgaranna og valdstríbýtið.

Større

Danmark hevur umleið 1.300 lógir. Týdningarmesta lógin er grundlógin. Í henni standa tær grundleggjandi reglurnar fyri danska fólkaræðið. Grundlógin er sett saman av 11 kapitlum og 89 greinum.

Danmark hevur havt fólkaræði, síðan fyrsta grundlógin varð samtykt í 1849. Viðtøkan av grundlógini bleiv endin á einaveldinum. Valdið hjá kongi varð skert, og nakrir av borgarunum fingu atkvøðurætt.

Allar aðrar lógir skulu halda grundlógina. Grundlógin er tí truplari at broyta enn aðrar lógir. Tað hava bara verið 4 broytingar síðan 1849.

Kongurin ella drotningin hava bert formligt vald

Stýrisháttur Danmarkar er avmarkað-kongsvald. Hetta er lýst í grein 2 í grundlógini. Hetta merkir, at kongur/drotning hevur stjórnarvaldið, men at valdið er avmarkað av reglunum í grundlógini.

Avmarkingin av kongsvaldinum er sera víðgongt í dag. Kongur/drotning hevur einki sjálvstøðugt vald. Landið verður stýrt av eini stjórn, sum Fólkatingið hevur góðtikið.

Vald er býtt í trý

Valdsbýtið í Danmark stendur í grundlógini frá 1849: "Lóggevandi valdið er hjá konginum og Fólkatinginum í felag. Útinnandi valdið er hjá konginum. Dømandi valdið er hjá dómstólunum (§ 3)."

Tríbýti av valdinum hevur til endamáls at forða fyri valdsmisnýtslu.  

Í dag verður § 3 skilt eitt sindur øðrvísi enn í 1849. Kongurin er avloystur av eini stjórn. Lóggevandi valdið liggur harvið hjá bæði stjórnini og Fólkatinginum. Men tann grundleggjandi meginreglan um valdstríbýtið er framvegis tað, sum danska fólkaræðið hvílir á.

Stjórnin er bundin at stuðli frá Fólkatinginum

Ein stjórn í Danmark má ikki hava meiriluta ímóti sær. So um 90 fólkatingslimir ella fleiri eru ímóti stjórnini, kann hon noyðast at leggja frá sær.

Hetta kallast negativt parlamentarisma og er ásett í grein 15 í grundlógini. Har stendur, at stjórnin má leggja frá sær ella skriva út val, um Fólkatingið hevur misálit á forsætisráðharran.

Parlamentarisman hevur óbeinleiðis ávirkan á valdsviðurskiftini millum stjórnina og Fólkatingið: Stjórnin má fylgja einum politikki, sum í høvuðsheitum hevur stuðul frá einum meiriluta í Fólkatinginum.

Parlamentarisman hevur verið meginreglan í danska fólkaræðinum síðan 1901, men hon varð ikki skrivað í grundlógina fyrr enn í 1953.

Borgarar hava rættindi og skyldur

Borgarar hava fleiri rættindi, sum standa í grundlógini. Hetta eru rættindi so sum:

  • persónligt frælsi – rætturin at trúgva og meina, hvat tú vilt
  • skrivi- og talufrælsi – rætturin at siga, hvat tú vilt
  • samkomufrælsi – rætturin at savnast og vísa sína áskoðan
  • felagsfrælsi – rætturin at stovna og vera limur í felagsskapum

Grundlógin gevur eisini øllum børnum rætt til undirvísing – antin í fólkaskúla, privatskúla ella heima. Allir sunnir og frískir menn hava herskyldu.